ބަދަލުވަމުން އަންނަ ދިވެހި މަސްވެރިކަން -01
ޘަޤާފަތުގެ ތެރެއިން
އުތީމު އާދަމް ޢަބްދުއްރަހުމާނު (2003)
އާދަކާދައާއި ޘަޤާފަތު ބަދަލުވަމުން ދެއެވެ. ކަންކަމުގެ މައްޗަށް ލޯހުޅުވި އެ ކަންކަމާބެހޭ ގިނަގޮތްތައް ފެންނަމުންދާ ވަރަކުންނެވެ. ތަރައްޤީގެ ފާލަމުގައި ކުރިޔަށް ފިޔަވަޅު އެޅޭ މިންވަރަކުންނެވެ. ތިމާމެންކުރާ މަސައްކަތެއް ކަމަށްވިޔަސް އެކަމެއް އެހެންމީހުން ކޮށްއުޅޭގޮތަށް ފެނި ތަޢާރަފުވެ އެކަމެއްގެ ތެރެއަށް ވަދެވެމުންދާ ނިސްބަތުންނެވެ. ކަމާބެހޭ އައު އުފެއްދުންތަކާ ވަޞީލަތްތައް ލިބި އަތްމަތިވާ ފެންވަރަކުން ވެސް މެއެވެ.
ކަލެއަކީ މީގެ ދެތިން އަހަރެއްގެ ކުރިން ، ދޫނި ސޫފާ ސޫފި ތަޖުރިބާ ކުރުމުގެ ނަމުގައި ، ދިވެހި ރާއްޖެއަށް ޒިޔާރަތްކުޅަ މީހަކީމު ނޫން ހެއްޔެވެ. އާއެކެވެ. ފައްކާ އިނގިރޭސި އަކީމު އެވެ. އެ ދުވަހު ކަލޭގެ މައްޗަށް ދިވެހިންގެ ހިތްތަކުގައި އިސްތިޙްސާނާއި ހަމްދަރުދީގެ ޝުޢޫރުތައް، އުފެދިފައިވީ ކަން ކަށަވަރެވެ. ނަމަވެސް، އެންމެ ފަހުން މި ދިޔަ އެޕްރީލް މަހުގެތެރޭގައި ، ކަލޭ ދިވެހި ފަސްގަނޑުން ވަކިވެގެން ދިޔައީ، ދިވެހި ގައުމު ދެކެ ލޯބިވާ، ދިވެހި ރައްޔިތުންގެ ހިތްތަކުގައި ކަލޭގެ މައްޗަށް ރުޅިވެރިކަމާ ނަފްރަތުގެ ޝުޢޫރުތައް އުފައްދައިފަ އެވެ. ދިވެހި ރާއްޖެ ދެމިއޮތްހާ ދުވަހަކު ކަލޭގެ މައްޗަށް އެބައި މީހުންގެ ހިތްތަކެއް ހެވެއް ނުވާނެ އެވެ. 
އާދަކާދަ ނިޔާކުރަމުން އައިގޮތުން ރާއްޖޭގެ ޤާނޫނީ ޙުކޫމާތެއް ޤާއިމުވުމުގެ ކުރިންނާއި އަދި އޭގެ ފަހުން ދުވަސްތަކެއްގައި ވެސް ރާއްޖޭގައި ހެދޭ ލަކުޑީގެ ތެރޭގައި ހިމެނޭ (ލަކުޑީގެ ގޮތުގައި ލަކުޑިއަށް ހިމެނޭ) ވައްތަރުތައް ހިމެނުނީ ބަންޑާރަ (ސަރުކާރުގެ) ލަކުޑި ކަމުގައެވެ. އަދި އޭގެއިތުރުން އަމިއްލަޔަށް ހެދިފަޔާއި މީސްމީހުން އިންދާހައްދާ ލަކުޑީގެ އިތުރަށް ދިވެހިރުއް، ބަނބުކެޔޮ، އަދި ކަށިކެޔޮ ފަދަ ގަސްރުކުން ބަޔެއް ސަރުކާރަށް ލިބިދެވޭ އުސޫލެއްވެސް ހަމަޖެހިފައިވިއެވެ. މިއުސޫލުން ކޯޑެއްގެ ގޮތުގައި އެ ޒަމާނުގައި ބޭނުންކޮށް ހެދީ " ތައްކަށި " ނުވަތަ " ތައްޖެހުމެވެ. " ނަމަވެސް މި " ހަމަ " ނުވަތަ އާދަކާދަ ނޫނީ ޤަވާޢިދު ނަވާރަސަތޭކަ ތިރީސް އަށްވަނަ އަހަރުން ފެށިގެން ހުއްޓިފައިވެއެވެ.
ދިވެހިރާއްޖޭގައި އެންމެ ފުރަތަމަ މީހުން ވަޒަންވެރިވީ ދުވަސްވަރެއް ކަނޑައެޅިގެން އެނގޭކަށް ނެތެވެ. ނަމަވެސް، ބޭރުގެ ލިޔުންތަކުންނާއި އަދި ތުންތުންމަތިން އައިސްފައިވާ ވާހަކަތަކުން، މިރާއްޖޭގައި މީހުން އުޅޭތާ 2500 އަހަރަށްވުރެ ގިނަދުވަސް ވެދާނެ ކަމަށް ލަފާކުރެވެއެވެ. ޖޯގްރަފިކަލް ގޮތުން އިންޑިޔާ ކަނޑުގައި ދިވެހިރާއްޖެ އޮންނަ މަޤާމުން، ކައިރީގައިވާ ޤައުމުތަކުން، ޚާއްޞަކޮށް އިންޑިޔާއިން،
އޮފީސް) ގެ މަސައްކަތް ވަރަށް ބޮޑަށް ތަރައްޤީވެ ފުޅާވިއެވެ. ނަތީޖާއެއްގެ ގޮތުން އަލްއުސްތާޛު މުޙައްމަދު ޒާހިރުޙުސައިންގެ ބެއްލެވުމުގެ ދަށުން ހިނގަމުން އައި އީ.ޕީ.އޯ ގެ ނަން 1979 ޖެނުއަރީ 1 ން ފެށިގެން "އެޑިޔުކޭޝަނަލް ޑިވެލޮޕްމެންޓް ސެންޓަރ" (އީ.ޑީ.ސީ) ގެ ނަމަށް ބަދަލުކުރެވުނެވެ. އެހާތަނުން ފެށިގެން ރާއްޖޭގެ ތަޢުލީމީ ސިޔާސަތުގައި އީ.ޑީ.ސީ އަދާކޮށްފައިވަނީ ވަރަށް މުހިއްމު ދައުރެކެވެ. 
ދިވެހި ކާބަފައިންގެ އަގުހުރި މަސައްކަތުން "ދިވެހީންގެ މި ޢިއްޒަތްތެރި ބިމުގައި، ދިވެހީންގެ މުބާރިކު ފެހި ދަނޑުގައި" ކުރެއްވި ޢިލްމީ މުޑުވަކުން ފަޅައިގެން ހެދި ބޮޑުވި ޢިލްމީ ގަސްތައް މިއަދު މިވަނީ ބޮޑުވެފައެވެ. އަދި އަންނަނީ ބިޔަވަމުންނެވެ. ދުނިޔެ ދެއްކި ތަފާތު މޫސުންތަކާއެކުވެސް ނުމިޔެ އެ ގަސްތައް ދިރިހުއްޓެވެ. ބައެއް ފަހަރު މިލައި މޯޅިވަމުންނެވެ. އަނެއް ބައިފަހަރު އާކުރިތައް ފަޅައި ރޯވެ ހެދެމުންނެވެ. 
ލަކްޝަދީބަކީ، އިންޑިޔާގެ މަރުކަޒީ ސަރުކާރުގެ ރަސްކަން ހިނގާ އަތޮޅެކެވެ. މި އަަތޮޅުގައި މީހުން ދިރިއުޅޭ ދިހަ ދީބާއި މީހުން ނޫޅޭ ކިތައްމެހައި ދީބުތަކެއް އެބަ ހުއްޓެވެ. މި އަތޮޅުގެ އާބާދުވެފައިވާ ދިހަ ދީބު ތެރެއިން މަލިކަކީ އެއްދީބެވެ. އިންޑިޔާގެ ހުޅަނގު ދެކުނު އިމަކީ މިއެވެ. މަލިކާއި އެއްމެ ކައިރީގައިވާ ކަލްޕޭންޏާއި، ލަކްޝަދީބުގެ މައިދީބު ކަވަރައްތިއާއި އަދި ކޮޗިން މަލިކު އޮތީ ތަރުތީބަށް 114 މޭލު، 136 މޭލު، 215 މޭލު ފޭގައި އެވެ. 
ފުލުހުންގެ ޚިދުމަތީ އިންސާނީ ތާރީޚުހާ ދޮށީ ޚިދުމަތެކެވެ. މި ބިމުގައި އިންސާނާ ގާއިމުވެ އުޅެން ފެށިދުވަހުން ފެށިގެންވެސް އެބައިމީހުންގެ ތެރޭގައި އަމާންކަން ދެމިއޮންނަން ބޭނުންވާނެކަން ގަބޫލުކުރާބަޔަކު އުޅޭނެކަން ކަށަވަރެވެ. މި ބިމުގައި އިންސާނުންގެ އާބާދީ ބޮޑުވެ ގަބީލާތަކަށް ބައިވެ އެބައިމީހުން ބިމުގެ ކަންކޮޅުތަކަށް ފެެތުރިގެން ދިއުމުން މި ދެންނެވި އަމާންކަން އޮންނަންޖެހޭ މިންވަރު އިތުރުވެ އެކަމުގައި އެ ގަބީލާއެއްގެ ވެރިއަކަށް ހުންނަ މީހަކަށް އެހީތެރިވާނެ ބަޔަކު އެބައެއްގެ ތެރެއިން ނުކުންނާނެކަމީ ޝައްކެތްނެތި އެނގޭ ކަމެކެވެ. 
އެދުރު އަހަންމައިދީޔާއި މީނާގެ ބޭބެ އަލިދީދީޔާ މި ދެބޭފުޅުންނަކީ ކުދި ސާހިބުންގެ ތެރޭގައި ހިމެނޭ ދެބެންނެވެ. އަލިދީދި މޮޔަވެއްޖެ އެވެ. އަނދަގޮނޑިޖެހީ އެބޭފުޅުންގެ ގޭގަ އެވެ. އެ ގެ ހުންނަނީ މިހާރުގެ އާކަކާގެ އެ ހުންނަ ތަނުގެ ދިމާ އަނެއްފަރާތުގަ އެވެ. އަލިދީދީޔަށް އެނގިވަޑައިގެންފައި އޮންނަނީ އައްސުލްޠާނު މުޙަންމަދު ޢިމާދުއްދީން (ހަތަރެއް) ގެ ކަކާ ބޭކަލެއްކަމުގައިވާ ހަސަންމަނިކު ބަންޑާރައިންނަށް ދަންނަވައިގެން އަލިދީދި އަނދަގޮނޑި ޖެހީކަމެވެ. އެއްވެސް މޮޔަ އަކީ އެމީހަކީ މޮޔަބަލި ޖެހިފައިވާ މީހެއްކަމަށް ގަބޫލު ކުރާ މީހެއް ނޫނެވެ. 
އަޅުގަނޑު 1964 ޖަނަވަރީ 14 ގައި ސިފައިންގެ ވަޒީފާއާ ގުޅުނުފަހުން ވަރަށް މަދު ދުވަސްކޮޅެއްގައި މެނުވީ ސިފައިންގެ އޮފީހުގެ ތަޙުޤީޤާ ބެހޭ ބައި (އޭރުގެ ތަޙުޤީޤު އޮފީސް ފަހުން ފެހި އޮފީސް އަދި އޭގެ ފަހުން ފުލުސް އޮފީސް އަދި އެއަށްވުރެ ފަހުން ޕޮލިސް އޮފީސް) އަދި މިހާރުގެ ޕޮލިސް ހެޑްކްއޯޓާރޒްގައި ތަޙުޤީޤު ދާއިރާއާއި ވަރަށް ގާތުގައި އުޅުމުގެ ނަސީބު ﷲ ގެ ރަޙުމަތްފުޅުން ލިބިފައިވާ ވެއެވެ. ނަތީޖާއެއްގެ ގޮތުން ތާރީޚުގެ އެކި ދުވަސްވަރު ތަޙުޤީޤު ކުރުމުގެ ވައްޓަފާޅިއަށް އަންނަމުން ދިއަ ބަދަލުތައް ލޮލަށް ފެނުމުގެ ނަސީބު މިންވަރުވެވިފައި ވެއެވެ. 
ދުނިޔޭގައި އިންސާނުން ދިރިއުޅުން ބިނާކުރުމަށް ތަފާތު އެކިކަހަލަ ހުނަރު ތަކާއި ޙަރަކާތްތައް ދަސްކުރުމަކީ ވަރަށް ބޭނުންތެރިކަމެކެވެ. ސަބަބަކަށް ވަނީ މިފަދަ ހުނަރުތަކާއި ގޮތްތައް ނޭނގުމުގެ ސަބަބުން ދިރިއުޅުމުގައި ތަފާތު އެކި ގޮތްގޮތުން އުނދަގޫތަކާއި ކުރިމަތިލާންޖެހުމެވެ. މި ޙަޤީޤަތް މިވަނީ ޚުދު އަޅުގަނޑުމެންގެ މުޖުތަމަޢުންވެސް ފެންނަން ފަށަފައެވެ. މި ކަމުގެ ސަބަބުން އަޅުގަނޑުމެން އާދަކާދަޔާއި ސަޤާފަތަށް ސީދާ ގޮތުންނާއި ނުސީދާ ގޮތުން ބުރޫ އެރުމަކީ އެތައް މާހިރުންނެއް އެއްބަސްވެލައްވާ ކަމެކެވެ.
އޮޅުއަލައަކީ މީގެ ގާތްގަޑަކަށް 130 އަހަރުގެ ވެސް ކުރިން ކޮންމެވެސް މީހަކު ބޭރުން ގެނެސް ރަށުގައި އިންދާ ހެއްދި އެއްޗެކެވެ. އޮޅަކީ އަލަގަސްތައް ހުންނަ ބިމަށް ނުވަތަ އަލަ ދަނޑުތަކަށް ކިޔާނަމެކެވެ. އެންމެ ފުރަތަމަ ފުވައްމުލަކަށް އަލަގެންނެވި ކަމަށް ވަނީ ފުވައްމުލަކު އެޅަތޮށީގޭ ބޭފުޅެއްކަށް ކޮންމެވެސް ގޮތަކުން ބޮމްބޭއަށް ވަޑައިގެންނެވިގެން އެތަނުންނެވެ. އަލަ ފުވައްމުލަކަށް ގެންނެވި ބޭފުޅަކީ ފުވައްމުލަކު އެޅަތޮށީގޭ މުޙަންމަދު ދީދީ ކަމަށްވެސް ބައެއްމީހުން ބުނެއެވެ. 
ދިވެހިން ޤަބޫލުކުރި އެންމެފުރަތަ މުޢާހަދާ ކަމުގައި ބޭރުގެ މުއައްރިޚުން ދެކެނީ 1573 ވަނަ އަހަރު އައްސުލްޠާނުލް މުޙަންމަދު ތަކުރުފާނުލް އަޢުޡަމް ޕޯޗްގީޒުން ބަލިކުރެއްވުމަށްފަހު ގޯވާގައި ހުންނެވި ނުވަވަނަ ރަސްގެފާނަށް ކޮންމެ އަހަރަކު ފޮނުއްވުމަށް އެއްބަސްވި ތަކެއްޗާބެހޭ އެއްބަސްވުމެވެ. އެއިރުން ފެށިގެން އައިސް މީލާދީން 17 ވަނަ ޤަރުނުގެ ތެރޭގައި މިތަކެތި އިސްކަންދަރު ރަސްގެފާނު ކަނޑުއްވާލައްވަންދެން މިކަން ހިނގިއެވެ. އަވަށްޓެރި ސިލޯނުން ޕޯޗްގީޒުން ފޭބީ 1658 ވަަނަ އަހަރުއެވެ. 
މިނިވަންކަމަކީ ވަރަށް ބޮޑު ނިޢުމަތެކެވެ. އަޅުވެތިކަމުގައި ތިބެން ޖެހުމުން ކުރާ ނޭދެވޭ އަސަރުތަކާއި، ހިތަށް ވެރިވާ ހިތް ދަތި އަސަރުތައް އަޅުގަނޑުމެން ހަނދާން ހުންނާނެ އެވެ. މި ދަންނަވަނީ ފަހަރެއްގައި ވެސް ޕޯޗުގީޒުން ރާއްޖޭގެ މައްޗަށް ވެރިވެގެން ތިބި ފަނަރަ ވަރަކަށް އަހަރުގެ ވާހަކަ އެއް ނޫނެވެ. މި ދަންނަވަނީ ނޮވެމްބަރު ތިނެއްގެ ވާހަކަ އެވެ. ވާއެއް ނުވާއެއް ނޭނގި ހާސްކަމާއި ހިތްދަތިކަމާއި އެކުގައި ތިބެން ޖެހުނު ސަތާރަ ވަރަކަށް ގަޑީގެ ވާހަކަ އެވެ.
ރަށުތެރެއިން އިވެނީ އުފާފާޅު ކުރުމުގެއަޑެވެ. ހުނުމާ މަޖާކުރުމުގެއަޑެވެ. އުފާނުކުރާންވީ ސަބަބެއްނެތެވެ. މަސްވެރިކަން ނުލާހިކު ރަނގަޅެވެ. ރަށުތެރެ އިންތިހާއަށް ތަނަވަހެވެ. ދުވަހަކީ ހުކުރުދުވަހެވެ. ޢާއްމުކޮށް ހުކުރުދުވަހަކީ މަހަށްދާ ދުވަހެއްނޫނެވެ. ހުކުރުދުވަހުގެ މެންދުރުކުރީގައި ރަށުތެރެއޮންނަނީ ވަރަށްހަމަހިމޭންކޮށެވެ. ހުކުރުކުރިން ކުޅިވަރުކުޅެ މަޖާކޮށް ހެދުމަކީ ކުޑަކުދިންވެސް ކޮށްއުޅޭ ކަމެއްނޫނެވެ. މަސްވެރިން ހެނދުނުހެދުނާ ހުކުރު ނަމާދަށް
ދިވެހިބަހުގެ ރަދީފު (2000)ގައި ބުނާގޮތުން ފުލޯކުގެ މާނައަކީ ޚިޔާލީވާހަކައެވެ. ފުލޯކުވާހަކައިގެ މާނައަކީ އިހުއްސުރެ ކިޔެމުން އަންނަ އަސްލެއްނެތް ވާހަކަތަކެވެ. އިނގިރޭސިބަހުގައި “Folklore” މިލަފުޒު ވަކިކޮށްލުމުން "ފޯކް" މިލަފްޒުގެ މާނަޔަކީ މީހުން ނުވަތަ ބައެވެ. ''ލޯރ'' މިލަފުޒު ''ފޯކް'' މިލަފްޒާއި ގުޅުނީމައި މީހުންނާއި ބެހޭ އެތައްކަމެއް ދޭހަކޮށްދެއެވެ. އެހެންކަމުން ޚިޔާލީ ވާހަކަޔާއި ފޯކުލޯރަކީ ކޮބައިކަން އެނގެންޖެހެއެވެ. ޚިޔާލީވާހަކައަކީ
ޢަބްދުﷲ ޒަމީރު
ބޮޑުތަކުރުފާނަކީ، ދިވެހި ޤައުމު ދުށް އެންމެ ވަރުގަދަ ޝަޚްޞިއްޔަތެވެ. އެންމެ މަތިވެރި ބަޠަލެވެ. އެންމެ ރޭވުންތެރި މުޖާހިދެވެ. އެންމެ ކުޅަދާނަ ހެއްވެވެ. އެންމެ ހިތްވަރުގަދަ ފަހުލަވާނެއެވެ. އެންމެ ހިކުމަތްތެރި ޙަކީމެވެ. އެންމެ ކެތްތެރި
އޭދަފުށީ މިސްކިތުގެ ދެކުނު ފަރާތުން މިސްކިތުގެ ތަންކޮޅެއް ދުރުގައި އަޖާބެއްކަހަލަ ދިވެހި ރުކެއް އެބަ ހުރެ އެވެ. އެރުކަކީ މިހައިރު މެދުފަންތީގެ ރުކެކެވެ. އެރުކުގެ ކޮންމެ އެތެއް އައިސް އެތް ފަޅައިގެން ދާއިރު، އެތުގެ ތެރޭގައި ހުންނަނީ ކުޑަ ކުޑަ ދިވެހި ރުކެކެވެ. ދެން މި ކުޑަ ރުކުގެ ފަންތައް ވެސް ރީތިކޮށް ފޮޅެމުން، ހެދެމުން ގޮސްފައި، އެ އެ އެތް ހިކިގެން ވެއްޓޭއިރު އެތާއި އެކުގައި ވެއްޓި ދެއެވެ. 
އިނގިރޭސި ރާނީ، ކުއީން އެލިޒަބަތު (2) 15 މާޗު 1972ގައި މާލެ ވަޑައިގަތެވެ.